خاتم‌کاری از هنرهای ظریف و صنایع دستی ایرانی است که سابقه و ریشه‌ای کهن دارد.
خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود.
اضلاع خاتم به صورت پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است و کوچکترین واحد ساخت خاتم و واسط بین قطعات دیگر سه ضلعی منتظم یا همان مثلث است. عموما تمام قطعات خاتم را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش بندی می‌کنند.
هرچه این مثلث ها ظريف تر و طرح ها و اشكال هرچه منظم تر باشند،خاتم مرغوب تر خواهد بود.
در واقع این هنر جلوه دیگری از هنر معرق است که با نقاشی و مینیاتور هم ترکیب شده است. ساخت چنین اجزایی نیاز به حوصله و دقت بسیار زیادی دارد که همین نکته خاتم‌کاری را تبدیل به هنری پرکار و ارزشمند کرده است.
مصالحی که برای ساخت این مثلث‌ها به کار می‌رود انواع چوب، فلز و استخوان را شامل می‌شود.
علاوه براصفهان خاتم سازان شيراز نيز در هنر خاتم سازی شهره هستند.
مستندات دقیقی از تاریخ و نحوه‌ی پیدایش هنر خاتم‌کاری در دست نیست ولی مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد این هنر ظریف ایرانی در زمان تسلط مغول بر ایران رواج داشته است. روند تکامل این هنر در ادامه‌ی روند تکاملی هنر معرق است که به‌مرور تغییراتی بر روی آن اعمال شده و به شکل فعلی خاتم‌کاری در ایران تبدیل شده است.
وجود رحل چوبی خاتم‌کاری شده در موزه متروپلیتن نیویورک گواهی بر این ادعاست که این هنر حداقل از زمان ایلخانیان در ایران وجود داشته است.
تولید یک اثر خاتم‌کاری نیاز به استفاده از ابزارآلات و مواد اولیه‌ی مختلفی مانند گیره‌ی فلزی، سوهان تیز، چکش، اره‌ی سیم ساب‌دار، مثلث ساب، مُغار، متر فلزی، خط کش، گونیا و پرگار دارد که نشانه‌ای از پیچیدگی و ظرافت این هنر دارد.
از جمله مواد اولیه‌ی مورد نیاز برای خاتم‌کاری چوب، فل، استخوان، صدف و عاج است. چوب‌های مورد استفاده شامل چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد می باشد.
از فلزهایی مانند مفتول‌های طلایی یا نقره‌ای، مس، برنج، آلومینیوم در خاتم‌کاری استفاده می‌شود.
از جمله استخوان‌هایی که در این هنر استفاده می‌شود می‌توان به استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، صدف و یا استخوان مصنوعی اشاره کرد. البته امروزه به‌خاطر این‌که استخوان شتر در دسترس نیست، از چوب نارنج استفاده می‌کنند و از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم برای رنگ کردن آن استفاده می‌کنند.
در انتهای کار خاتم سطح رویی آن را روغن می‌زنند که هم به براق شدن خاتم کمک می‌کند و هم از اثر در مقابل رطوبت، گرما و سرما محافظت می‌کند.
در زمان‌های گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس که همان شیره‌ی درخت کاج است استفاده می‌شد، بعدها از روغن هاویلوکس استفاده شد و در حال حاضر از پلی‌استر، کیلرو پولیستر برای روغن‌کاری استفاده می‌شود.
برای خاتم‌کاری در قدم اول هنرمند نقشه تهیه می‌کند تا محل قرار گرفتن خاتم‌ها در کنار هم را نشان دهد بعد چوب و استخوان‌ها را در کنار هم قرار می‌دهد تا طرح و گل‌نهایی شکل بگیرد و بعد قطعات را در کنار هم چیده و برش می‌دهد، سپس پرس کرده و روی سطح مورد نظر می‌چسباند و در انتها کار را با روغن، جلا می‌دهد.
از استادان به‌نام خاتم‌کاری در ایران می‌توان به استاد محمد باقر حکیم الهی و استاد عبدالخالق گلریز خاتمی اشاره کرد.
تشخیص خاتم مرغوب
- مهارت استادی که کار خاتم را تولید کرده و نوع مواد اولیه نقش مهمی در مرغوبیت کالا دارد.
- یک خاتم مرغوب شکل و طرح‌های منظمی دارد و اگر به اشکال آن نگاه کنید کاملا قرینه و دقیق هستند که علاوه بر زیبایی اثر، نشانی از کیفیت به‌همراه دارد. رنگ‌های موجود در آثار باکیفیت باید یکدست باشند به طوری که قسمتی از کار تیره‌تر یا روشن‌تر نباشد.
- یکی از نشانه‌های بی‌کیفیتی محصول، بیرون‌زدگی رنگ‌های محصول است.
- سطح کار خاتم‌کاری باید به صورت یک دست صاف و صیقلی باشد و نقش‌های آن ریز و یکدست باشد. خالی بودن بخشی از سطح کار خاتم نشان می دهد که کار از کیفیت کافی برخوردار نیست یا دچار آسیب شده است.
- استفاده از چوب‌های مرغوبی مانند فوفل، کاج و آبنوس برای ساخت مثلث‌های خاتم‌کاری از امتیازات یک خاتم خوب محسوب می‌شود، همچنین ناهموار بودن سطح چوب علامتی بارز از نامرغوب بودن محصول خاتم‌کاری است.
