حرم امام رضا (ع) یکی از معروف ترین و زیبا ترین مکان های گردشگری شهر مشهد و ایران است. سالیانه میلیون‌ها نفر زائر از ایران و جهان برای زیارت امام رئوف روانه مشهد می‌شوند.
مساحت کل حرم امام رضا (ع) بیش از یک میلیون متر مربع است و گنجایش 700 هزار نفر را دارد.
فضایی که درست زیر گنبد رضوی واقع شده و ضریح مقدس آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز بخشی از آن است را روضه منوره می‌نامند. روضه منوره، فضایی چهارگوش با 189.03 متر مربع مساحت است که 17.15 متر از آن به ضریح مقدس اختصاص داده شده و از چهار طرف از طریق چهار صفه به رواق‌ها می‌رسند. صفه‌ها عبارت هستند از صفه‌ی جنوبی، صفه‌ی شرقی، صفه‌ی شمالی و صفه‌ی غربی یا صفه‌ی بالا سر حضرت که حد فاصل حرم و مسجد بالا سر هستند.
ضریح کنونی حرم امام رضا (ع) در ابعاد 3 در 4 متر، 12 تن وزن دارد, روی آن دو سوره‌ی یس و هل اتی نوشته شده و نحوه‌ی نگارش آیات به‌گونه‌ای است که در هر چهار راس ضریح، به کلمه‌ی مبارک الله ختم می‌شود. طراحی ضریح کنونی را استاد محمود فرشچیان انجام داده است. این ضریح که در سال 1379 در جای فعلی خود نصب شد، پنجمین ضریح است.
صحن های حرم امام رضا (ع) 9 عدد هستند و به نام‌های صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن بعثت خوانده می‌شوند.
صحن انقلاب یا صحن عتیق، همانگونه که از نام آن برمی‌آید قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر است و با 6740 متر مربع در ضلع شمالی آن قرار دارد. این صحن به‌یک‌باره ساخته نشده بلکه, نیمی از آن در دوران تیموریان و نیمه‌ی دیگر در دوران صفویان توسعه یافته است. به عبارت کامل‌تر، وزیر سلطان حسین بایقرا از سلسله‌ی تیموریان دستور ساخت صحن، ایوان جنوبی به نام ایوان طلا (ایوان نادری) و چند بنا در ضلع غربی آن را داده و 150 سال پس از آن، شاه عباس صفوی ایوان‌های شمالی و بخش شرقی آن را به‌صورت کاملا قرینه با بخش‌های قبلی گسترش داده است.
بخش های مختلف صحن انقلاب:
پنجره فولاد: در زمان ساخت صحن در دوران تیموریان، پنجره‌ای در سمت چپ ایوان نادری محلی مشرف به ضریح مطهر نصب شد تا کسانی که امکان ورود به حرم ندارند، بتوانند در فاصله‌ای کم با ضریح زیارتنامه بخوانند. این پنجره اکنون پنجره فولاد نامیده می‌شود. پس از انقلاب، به‌خاطر فرسودگی آن، پنجره‌ی جدیدی در محل نصب شد که برخلاف نامی که به آن معروف است، از آلیاژ برنج ساخته و با طلا آبکاری شده است. پنجره‌ی قدیمی نیز به موزه منتقل شد.
ساعت بزرگ صحن انقلاب:ساعت صحن انقلاب به ساعت معاون نیز معروف است. این ساعت توسط شخصی به نام مرحوم عبدالحسن معاون در سال 1333 از آلمان خریداری و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب که به ایوان ساعت معروف است، نصب و ساعتی که آنجا نصب بود به صحن آزادی منتقل شد. گفته می‌شود او به‌خاطر نذری که برای شفای خود از بیماری کرده بود، این ساعت را به آستان قدس رضوی اهدا کرد.
نقاره خانه:ایوان شرقی در دو طبقه بنا شده و نقاره خانه در طبقه‌ی دوم آن جای گرفته است.نقاره‌نوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوه‌ی گوهرشاد خانم در حرم مطهر رواج یافت و از آن زمان تاکنون، به‌جز برهه‌ای هشت ساله که به دستور رضاخان تعطیل شد، این رسم همچنان ادامه دارد. به‌غیر از زمان طلوع و غروب خورشید، در اعیاد و در هنگام مشاهده‌ی کراماتی از جانب آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز نقاره نواخته می‌شود.
سقاخانه‌ی نادری یا سقاخانه‌ی اسماعیل طلایی:سقاخانه درست در میانه‌ی صحن انقلاب قرار دارد. سنگاب آن که به‌صورت یک‌پارچه تراشیده شده است، به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر تهیه و از هرات به مشهد منتقل شده است. سایه‌بان هشت‌ضلعی و سقف گنبدی شکل آن را هنرمندی به نام اسماعیل طلایی روی پایه‌هایی از جنس مرمر ساخته و طلاکاری کرده است. سقاخانه یک بار در سال 1345 مرمت شده است.
صحن نو پس از انقلاب به نام صحن آزادی نامگذاری شد. این صحن با 4340 متر مربع مساحت، یکی از بزرگ ترین صحن های حرم امام رضا (ع) است. این صحن در ضلع شرقی حرم مطهر، در پایین پای مبارک حضرت ساخته شده و از سمت غرب به روضه‌ی منوره متصل است. ساخت صحن آزادی به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز و در دوران ناصرالدین شاه به پایان رسید.
صحن جامع رضوی با 363 متر درازا و 167 متر پهنا و روی هم رفته، 117584 متر مربع زیربنا، بزرگ ترین صحن حرم امام رضا (ع) است. این صحن واقع در بخش جنوبی آستان مقدس در سال 1381 افتتاح شد و گنجایشی برابر با 70 هزار نمازگزار را دارد. سه ایوان آن به نام‌های ولی عصر در ضلع جنوبی، باب الکوثر در ضلع شرقی و باب الغدیر در ضلع غربی، هرکدام دارای دو گلدسته‌ی مرتفع هستند.
صحن جمهوری اسلامی در ضلع غربی حرم مطهر رضوی قرار دارد. این صحن در سال 1368 و با هدف بزرگ‌سازی حرم در وسعت 7292 متر مربع افتتاح شد. این صحن، شبیه‌ترین صحن به صحن انقلاب است؛ به طوری که مانند آن دارای دو مناره‌ی طلا روی ایوان‌های شمالی و جنوبی، ایوان طلاکاری شده، سقاخانه و پنجره‌ای برای خواندن زیارتنامه از دور است. تنها تفاوت این دو صحن با یکدیگر این است که پنجره‌ی صحن جمهوری اسلامی از جنس برنز است.
صحن قدس با مساحتی در حدود 2530 متر مربع، کوچک ترین صحن حرم امام رضا (ع) است. این صحن در سال 1373 و در میان مسجد گوهرشاد، رواق موزه امام خمینی، بست شیخ بهایی و صحن جامع رضوی ساخته شد.
سقاخانه‌ی صحن قدس از روی قبه‌الصخره در بیت‌المقدس و در ابعاد یک هشتم اندازه‌ی واقعی طراحی شده است.
صحن هدایت با زیربنای 17980 متر مربع، در ضلع شمال شرقی آستان مقدس قرار دارد و بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرای حضرت در این صحن واقع شده است.
صحن غدیر با 14453 متر مربع زیربنا در جنوب غربی حرم مطهر قرار دارد.خطبه‌ی غدیر و نام مبارک علی ابن ابی‌طالب (ع) را می‌توان در تمامی کاشی‌ها و کتیبه‌های آن مشاهده کرد.
صحن کوثر در قسمت شمال شرقی صحن جامع رضوی قرار گرفته و زیربنایی بیش از 15266 متر مربع و مساحت 10268 متر مربع دارد. صحن کوثر از شمال شرقی، به سردر نواب صفوی منتهی می‌شود و در ضلع غربی آن، رواق امام خمینی (ره) و صحن آزادی قرار دارد. نمای این صحن ، سنگ، آجر و کاشی معرق است.
گنبد حرم امام رضا (ع) از دو ساختار داخلی و خارجی تشکیل شده که گنبد داخلی را خود و گنبد خارجی را آهیانه می‌نامند. گنبد داخلی همان سقف روضه منوره است که قبه نامیده می‌شود و اکنون، ساختاری طلایی روی آن نصب شده است.
اولین قبه‌ای که بر فراز مرقد امام رضا (ع) وجود داشت همان قبه‌ای است که مامون برای پدرش در بقعه‌ی هارونی ساخت. روایت دیگری نیز ساخت این بقعه و قبه‌ی آن را منسوب به مامون نمی‌داند و آن را بنایی معرفی می‌کند که از گذشته در باغ حمید بن قحطبه وجود داشت که مامون آن را برای دفن پدرش در نظر گرفت و 10 سال بعد، دستور داد آقا علی ابن موسی‌الرضا (ع) را نیز در آن به خاک بسپارند. قبه در حوادثی که در قرن چهارم بر خراسان گذشت، تخریب شد و سلطان محمود غزنوی اقدام به بازسازی آرامگاه و ساختن قبه‌ای جدید برای آن کرد.
بقعه مبارک یک بار دیگر در اوایل قرن ششم هم‌زمان با عصر سلجوقیان نیازمند به تعمیر شد و در آن زمان بود که گنبدی برای حرم شریف امام هشتم (ع) نصب شد که هنوز هم به‌عنوان سقف روضه منوره استفاده می‌شود. هزار سال از عمر گنبد حرم امام رضا (ع) که توسط وزیر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد، می‌گذرد. این گنبد که هنوز هم پا بر جا است در زمان شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد و پس از تاراج شدن توسط ازبک‌ها، شاه عباس اقدام به مرمت آن با خشت‌های طلا کرد که شرح آن روی کتیبه‌ی دور گنبد نوشته شده است.
روی هم رفته 12 مناره در مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی وجود دارد که از آن میان، دو مناره با ارتفاع 41 متر متعلق به مسجد گوهرشاد، دو مناره طلاکاری شده با ارتفاع 40.5 متر در صحن انقلاب اسلامی، دو مناره با ارتفاع 35 متر و مزین به کاشی و روکش طلا در صحن جمهوری اسلامی، چهار مناره با ارتفاع 57 متر در اضلاع شرقی و غربی صحن جامع رضوی و دو مناره با ارتفاع 70 متر در ضلع قبله‌ی صحن جامع هستند.
مناره های صحن انقلاب هر دو طلاکاری شده‌اند و محیط خارجی آن‌ها 13 متر است. مناره نزدیک گنبد قدیمی‌ترین مناره حرم امام رضا (ع) است.مناره‌ی دوم در صحن انقلاب فاصله‌ی زیادی با گنبد دارد، اما معمار آن در زمان نادرشاه آن را طوری طراحی کرد و ساخت که مسافرانی که از سمت خیابان امام رضا به حرم وارد می‌شوند، تصور می‌کنند گنبد درست در وسط این دو گلدسته قرار دارد.
27 رواق به نام‌های رواق دارالحفاظ، رواق دارالسياده، رواق گنبد حاتم خانی، رواق گنبد الله ورديخان، رواق توحيد خانه، رواق دارالفيض، رواق دارالشكر، رواق دارالشرف، رواق دارالضيافه، رواق دارالسعاده، رواق دارالسلام، رواق دارالسرور، رواق دارالعزه، رواق دارالذكر، رواق دارالزهد، رواق شيخ بهائی، رواق دارالعباده، رواق دارالاخلاص، رواق دارالولايه، رواق دارالاجابه، رواق دارالهدايه، رواق دارالرحمه، رواق دارالحكمه، دارالحجه، رواق امام خمينی(ره)، دارالمرحمه، رواق دارالكرامه، کوثر، غدیر، دارالقرآن، حضرت معصومه (س) و حضرت زهرا (س) و دو رواق زیر بستی شیخ حر عامل و شیخ طوسی در مجموعه‌ی حرم مطهر وجود دارد که روی هم رفته مساحتی بالغ بر 57000 متر مربع را به خود اختصاص داده‌اند.
هرکدام از رواق ها برای کاربرد خاصی در نظر گرفته شده‌اند.
رواق شیخ طوسی به برگزاری مراسم عقد برای نوعروسان و تازه‌دامادها اختصاص داده شده است.
رواق امام خمینی (ره) با 9 هزار متر مربع وسعت، بزرگ ترین رواق حرم مطهر است که تا همین چند سال پیش یکی از صحن‌های حرم مطهر بود و پس از تغییر کاربری به رواق تبدیل شد. برنامه‌های مذهبی، سیاسی,اجتماعی و نماز جمعه در این رواق برگزار می‌شود.
دارالعزه با 73 متر مربع مساحت کوچک ترین رواق,دارالمرحمه جدید ترین رواق و دارالحفاظ که به دستور بانو گوهرشاد به عنوان محلی برای قرائت قرآن توسط قاریان احداث شد، قدیمی‌ترین رواق حرم مطهر است.
رواق‌های دارالزهد، دارالعباده، شیخ بهایی، دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه، کوثر، غدیر، شیخ طوسی، دارالمرحمه، شیخ حر عاملی و امام خمینی (ره) رواق‌های خانوادگی هستند و رواق دارالکرامه نیز به خادمان اختصاص داده شده است.
از ابتدا تا به امروز سه نوع سنگ روی مرقد امام رضا (ع) نصب شده است. هر سنگ پس از تعویض به موزه‌ی آستان قدس منتقل شده است. اولین سنگ مرقد آقا علی ابن موسی الرضا (ع) که به سنگ سابق معروف است، در دوره‌ی سلجوقیان روی مزار نصب شد. سنگ سابق، سنگی از جنس مرمر در ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتی‌متر بود.
دومین سنگ مزار امام رضا (ع) سنگی از جنس مرمر سفید بود که در سال 1379 جای خود را به سنگ قبر جدید داد.
سومین سنگ مرقد حضرت در سال 1379، هم‌زمان با تعویض ضریح مطهر، توسط آیت‌الله خامنه‌ای تعویض شد. سنگ جدید مزار مطهر از جنس مرمر و در ابعاد 10.1 در 20.2 متر و 1 متر ضخامت تراشیده شده و وزن آن برابر با 3600 کیلوگرم است.
مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی شامل دو مسجد نیز می‌شود؛ مسجد گوهرشاد و مسجد بالاسر حضرت.
مسجد گوهرشاد به دستور بانو گوهرشاد، همسر میرزا شاهرخ تیموری، در قرن نهم هجری قمری بنا شد.
مسجد بالا سر, مسجدی هزار ساله است که در میان روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد. قدمت این مسجد به دوران غزنویان می‌رسد و اولین بنایی است که پس از روضه منوره ساخته شده است.
